تأثیر کریدور ارس بر صلح تاریخی قفقاز

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ امیدهای اخیر در زمینه دستیابی به توافقنامه صلح میان کشورهای حوزه قفقاز جنوبی یعنی ارمنستان و جمهوری آذربایجان تقریباٌ به یأس تبدیل شد. اواخر سال ۲۰۲۳ برخی بر این باور بودند، پس از تصرف کامل جمهوری آذربایجان بر منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی چنین گام تاریخی ای در راه است، اما هیچ گاه محقق نشد.

 اما و اگرهای توافق باکو-ایروان

همچنان مباحث کلی درباره معاهده احتمالی مطرح می‌شود و ادعاها در زمینه نزدیک بودن توافق تاریخی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر به قدری مطرح شده است که دیگر توجه اندکی را به خود جلب می‌کند. اواخر سال ۲۰۲۲، بهار و پاییز ۲۰۲۳ که تصرف قره باغ کوهستانی به وسیله باکو به مناقشه ارضی بلندمدت آنها پایان داد، انتظار این توافق می‌رفت.

دیدار وزیران امور خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان در واشنگتن که برای ژانویه برنامه ریزی شده بود، انجام نخواهد شد

در شرایط جدید خوش‌بینی به توافق در قفقاز جنوبی افزایش یافته است، به طوری که ارمنستان و جمهوری آذربایجان بیانیه مشترکی منتشر کردند که تاریخی و بی‌سابقه توصیف شد. با وجود این، مذاکره درباره تمامیت ارضی و تبادل زندانیان هیچ دستاورد اساسی نداشت.

به تازگی نیز ارمنستان از نامزدی خود برای میزبانی کنفرانس بعدی تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد کناره گیری و جمهوری آذربایجان از گنجاندن ارمنستان در گروه کشورهای اروپای شرقی (COP) حمایت کرد تا حسن نیت خود را نشان دهند که البته تاکنون نتیجه مورد انتظار نداشته است.

دیدار وزیران امور خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان در واشنگتن که برای ژانویه برنامه ریزی شده بود، انجام نخواهد شد. در واقع، جمهوری آذربایجان با رد میانجی گری کشورهای ثالث، تلاش می‌کند مدیریت و کنترل مناقشه را در دست داشته باشد. در همین راستا، تنش‌ها میان باکو و پاریس یا باکو و واشنگتن در حال افزایش است.

با وجود این، احتمال توافق صلح همچنان وجود دارد و نباید کم اهمیت جلوه داده شود. به احتمال زیاد توافق احتمالی به مذاکرات بیشتر در سال‌های آینده نیاز خواهد داشت.

مناقشه بر سر مرزها

پس از تسلط نظامی باکو بر قره باغ کوهستانی و مهاجرت ارامنه منطقه، تمرکز مناقشه مربوط به مناطق تحت کنترل، خطوط حمل و نقل و تعیین حدود مرزهاست. هرچند شفافیت اندکی درباره این موضوعات وجود دارد، اما هر دو طرف برخی از موارد را با صدای بلند درخواست می‌کنند.

مهم ترین مورد اینکه باکو و ایروان پذیرفته‌اند تعیین حدود مرزهای مشترک آنها باید پس از انعقاد معاهده صلح انجام شود و این موضوع مسیر توافق را هموار می‌کند، زیرا تعیین مرز با عبور از رشته کوه‌ها سال‌ها طول خواهد کشید؛ روند مشابهی میان جمهوری آذربایجان و گرجستان با وجود رابطه صلح‌آمیز دو کشور وجود دارد.

ارامنه از نقشه‌های نظامی دهه ۱۹۷۰ به عنوان مبنای توافق مرزی استفاده می‌کنند، در حالی که باکو از کارشناسان خواسته است وضعیت را ترسیم و از آن به عنوان مبنایی برای حل و فصل دائمی استفاده ‌کنند. رویکرد باکو به این معنی است جمهوری آذربایجان مواضع راهبردی بسیاری در اختیار خواهد داشت.

علاوه بر این، الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرد، ارتش کشورش از مواضعی که در جریان جنگ می ۲۰۲۱ و سپتامبر ۲۰۲۲ به تصرف خود درآورد، عقب نشینی نخواهد کرد؛ حتی اگر در خاک ارمنستان باشد.

ارامنه از نقشه‌های نظامی دهه ۱۹۷۰ به عنوان مبنای توافق مرزی استفاده می‌کنند، در حالی که باکو از کارشناسان خواسته است وضعیت را ترسیم و از آن به عنوان مبنایی برای حل و فصل دائمی استفاده ‌کنند

با وجود این، پیشنهاد تعیین مرزها بدون استفاده از نقشه‌های قدیمی کاملاً غیرسازنده نیست. اگر دو طرف آماده تبادل اراضی و دادن برخی امتیازات باشند، وضعیت می‌تواند بهبود یابد؛ اما تجربه نشان می دهد چنین چیزی بعید است. در مقابل، جمهوری آذربایجان قوی‌تر به دنبال سوق دادن ارمنستان به انزوا خواهد بود؛ بنابراین اگر ارمنستان و جمهوری آذربایجان آماده تعیین حدود مرزها نباشند، شانس انعقاد معاهده صلح تقریباً صفر است.

انصراف باکو از زنگزور؟

موضوع دیگری که دو کشور درباره آن همگرایی دارند، کریدورهای حمل و نقل است. جمهوری آذربایجان با اعلام اینکه نقطه اتصال خود با منطقه نخجوان را از مسیر ایران ( نه ارمنستان) خواهد ساخت، امتیاز قابل توجهی داده است.

علی‌اف نه تنها علنی اعلام کرد ساخت مسیر ایران در حال انجام است، بلکه بهای ایجاد مسیر ارمنستان (کریدور زنگزور) را گشایش نیافتن مرزهای خود با آن گذاشته و حتی انصراف احتمالی جمهوری آذربایجان از ادعای کریدور زنگزور نیز اتفاقی مثبت است. در سال ۲۰۲۱، علی‌اف تهدید کرده بود کریدور را با استفاده از نیروی نظامی ایجاد خواهد کرد.

آمادگی جمهوری آذربایجان برای ایجاد مسیر ایران (کریدور ارس) می‌تواند حمایت مسکو را نیز جلب کند که به تازگی به عنوان حامی کریدور زنگزور شناخته می‌شود. مهم تر از همه، روسیه علاقه‌مند به احیای ارتباطات ریلی زمان شوروی خود با ایران و ترکیه است که هر یک از مسیرها در راستای این اهداف خواهند بود.

اگر عقبگردی وجود نداشته باشد و باکو از بستن مرزهای خود با ارمنستان در ازای انصراف از کریدور زنگزور راضی باشد، توافق صلح بسیار نزدیک‌تر می‌شود. ایده کریدور حمل و نقل جمهوری آذربایجانی که قلمرو ارمنستان را به دو بخش تقسیم می‌کند، تنها باعث ایجاد ترس در ایروان شده است، زیرا به از دست دادن کنترل آنها بر منطقه سیونیک منجر می‌شود.

مدل رابطه باکو-ایروان

یکی از مدل‌های ممکن برای روابط میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، رابطه ارمنستان و ترکیه از سال ۱۹۹۳ تاکنون است؛ یعنی مرزهای بسته، نبود روابط دیپلماتیک، لفاظی‌های خصمانه و کتاب‌های درسی تاریخ که تقابل ابدی را تبلیغ می‌کنند. با وجود این، ارمنستان و ترکیه هیچ گونه ادعای ارضی علیه یکدیگر ندارند.

نمونه‌های موفق دیگری از بن‌بست‌های مشابه در روابط بین‌الملل مانند اسرائیل و مصر یا اسرائیل و اردن وجود دارند. اگر این نتیجه برای ارمنستان و جمهوری آذربایجان باشد، یعنی مرز مشترک آنها می‌تواند در مدت 15 یا 20 سال باز شود که با معیارهای تاریخی زمان نسبتاٌ کوتاهی است و اصرار برای سرعت دادن به آن باعث بی‌ثباتی می‌شود.

در مجموع، جمهوری آذربایجان نسبت به ارمنستان از قدرت بیشتری برای تعیین روند توافقنامه صلح تاریخی برخوردار است. باکو می‌تواند میان امضای معاهده صلح برای تقویت اعتبار بین‌المللی خود یا تضعیف  این فرآیند یکی را برگزیند. البته محاسبات باکو درباره انتخاب این مسیر در درجه نخست به شرایط خارجی بستگی دارد.